terug

Kunst achter prikkeldraad

De concentratiekampen van de nazi’s waren plekken vol geweld, honger, ellende en dood. Maar ook hier tekenden de gevangenen, ze schilderden, maakten muziek, speelden toneel en schreven gedichten. Hun kunstwerken zijn een nalatenschap vol hoop, troost en ongeloof. Schrijver en journalist Frank Westerman en regisseur Manfred van Eijk reizen in dit drieluik van West naar Oost; van voormalige concentratiekampen in Nederland, Duitsland, Oostenrijk, Tsjechië met als eindstation Auschwitz in Polen.

Aflevering 1 

In de eerste aflevering begint Frank Westerman zijn zoektocht naar de creatieve nalatenschap van de gevangenen in Kamp Vught, waar ook de grootvader van Frank gevangen zat. Langs zelfgemaakte schatten van gevangenen, zoals het poppetje van Riek Snel, bedoeld voor haar geliefde. Het zijn verhalen van mensen die in deze nieuwe onveilige wereld toch iets moois willen maken.

Frank reist verder naar het beruchte vrouwenkamp Ravensbrück. Hier wordt gezongen, maar er zijn vooral tekeningen van Aat Breur. Hartverscheurende getuigenissen, soms voorzien van commentaar of omlijst met een lied. Hier dringt de werkelijkheid steeds meer door: het is de bedoeling om ons te vernietigen. Deze aflevering eindigt in Dachau. Frank ontrafelt het bizarre verhaal van de kruidentuin, opgezet door Heinrich Himmler. Een plek voor SS-families om te verpozen, voor de gevangenen een plek om dood neer te vallen door de erbarmelijke omstandigheden. Er zouden honderden botanische tekeningen zijn gemaakt door gevangenen.

Aflevering 2 

In aflevering twee is het onderwerp Werk in opdracht. Frank vervolgt zijn weg eerst naar Buchenwald waar zo’n 3300 Nederlandse gevangenen zaten. Van de overlevenden weten wij over de vreselijke hoempamuziek die gespeeld moest worden van de Duitsers. Met als dieptepunt het Buchenwald-lied. Frank gaat na waarom met name muziek werd ingezet door Duitsers. Als een soort vernedering? Of om het moraal hoog te houden? En soms is kunst meer. Hij duikt in de archieven om te ontdekken hoe de Nederlander Henri Pieck, de tweelingbroer van Anton Pieck, te werk werd gesteld. Zijn tekentalent bezorgde hem een baantje als medisch tekenaar en later als laborant. Hierdoor had hij de gelegenheid om zo’n 150 schilderijen en tekeningen te maken in het kamp.

Daarna vervolgt Frank zijn route naar Theresienstadt. De plek waar de Duitsers kunst hebben ingezet als propaganda. Waar overleven nauw verbonden was met je creatieve talenten. Jo Spier werd als tekenaar ingezet voor de filmproductie. En ook Leo Haas kwam in de tekenkamer terecht. Overdag tekenen om te overleven en ‘s nachts tekenen als daad van verzet.

Aflevering 3 

De laatste aflevering staat in het teken van absurditeit en heimwee en brengt ons naar de bizarre wereld van Mauthausen, waar kampcommandant Ziereis zijn bunker liet opfrissen met muurschilderingen van herten, bossen en meren. Frank trekt verder naar de laatste stop Auschwitz. Ook hier in het epicentrum van het kwaad werd kunst gemaakt. Duizenden tekeningen, muziekstukken en voorwerpen zijn bewaard gebleven. In sommige gevallen probeerde de kunstenaar zo te ontsnappen aan het heden, maar nog vaker werd kunst ingezet als onderdeel van de terreur.

Langs de anonieme wandschilderingen van pamfletten, een cruiseschip op zee, stillevens van fruit en wijn ontdekken we hoeveel kunst deze plek herbergt. In verschillende gebouwen is alles nu uitgestald met als grote hoogtepunt het Lagermuseum. Waar kampcommandant Höss bezoekers een rondleiding gaf. En natuurlijk wilde ook Höss een kamporkest.

Kunst achter prikkeldraad vertelt het verhaal van moed, kracht en schoonheid en staat stil bij de veerkracht van de mens.

Deze documentaireserie is geproduceerd door Sarphati Media Producties in coproductie met Omroep MAX.

regie: Manfred van Eijk

terug